O MUZEUM

Przewodnik po muzeum

Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie zajmuje północne, najstarsze skrzydło zamku zwane Domem Zakonnym oraz dwie przylegające do niego baszty: Młyńską i Prochową, jak również kurtynowy mur obronny.
Zwiedzanie rozpoczynamy od parteru, na którym znajduje się stała wystawa etnograficzna poświęcona kulturze materialnej Kaszubów Bytowskich. Z ostatniej z sześciu sal tej wystawy wchodzimy krętymi ceglanymi schodami na pierwsze piętro. Znajdują się tutaj wystawy o charakterze historycznym, nawiązujące do czasów krzyżackich oraz panowania Gryfitów na ziemi bytowskiej. Po zwiedzeniu ekspozycji pierwszego piętra powracamy na krętą gotycką klatkę schodową, aby wejść na drugie piętro. Po prawej stronie korytarza znajduje się wejście do obszernej sali wystaw czasowych. Aby dotrzeć do Baszty Młyńskiej i murów obronnych, powracamy do wąskiego korytarza. Na jego końcu widać rozwidlenie: gdy skręcimy w lewo, dotrzemy do Baszty Młyńskiej, w której znajduje się wystawa poświęcona historii Bytowa, zlokalizowana na najwyższej kondygnacji. Z baszty schodkami w dół dotrzemy na mury obronne, z których jak na dłoni widać cały zamkowy dziedziniec. Tu kończy się zwiedzanie muzeum. Aby wyjść na zewnątrz, trzeba powrócić z murów w kierunku baszty, następnie, kierując się strzałkami na ścianach, przejść długim korytarzem, będącym jednocześnie północnym murem obronnym, o czym przypominają wąskie okienka strzelnicze, przez które widać położone w dolinie miasto. Na końcu korytarza należy skręcić w prawo na główną klatkę schodową, która wyprowadzi zwiedzających na zamkowy dziedziniec.

Opis wystaw

Parter – wystawa etnograficzna „Kultura materialna Kaszubów Bytowskich”

W średniowieczu znajdowały się tutaj pomieszczenia mieszkalne dla knechtów i służby oraz pomieszczenia gospodarcze: piekarnia, kuchnia i browar. Obecnie każda z sześciu sal parteru poświęcona jest odmiennej grupie zabytków etnograficznych.

Sala pierwsza: Rolnictwo (uprawa ziemi i hodowla zwierząt)

Kolekcja obejmuje narzędzia i sprzęty stosowane na ziemi bytowskiej na przestrzeni ostatnich dwóch wieków. W zbiorach znajdują się zarówno przedmioty, które bezpowrotnie wyszły z użycia, jak i te, które spotkać można współcześnie w każdym niemal gospodarstwie. Do najbardziej archaicznych zaliczyć należy drewniane jarzma na krowy i jarzma podwójne na woły. Reprezentowane są także radła z drewnianymi odkładnicami, drewniane brony, cepy dwukapicowe, plecione baty z dębowych łubków, dłubane naczynia zasobowe na ziarno, dłubane koryta do parzenia ubitych świń, żarna i młyny kaszowe.

DSC_0010

Sala druga: Zajęcia pozarolnicze

Jest to grupa zajęć, które nie stanowiły głównego źródła utrzymania, jak np. rzemiosła wiejskie, ale były wykonywane jako dodatkowe obok rolnictwa i hodowli zwierząt. Kolekcja obejmuje zbiór eksponatów dotyczących rybołówstwa, pszczelarstwa, zbieractwa i łowiectwa.

Rybołówstwo

W zbiorach dotyczących rybołówstwa znajduje się ok. 20 ości do kłucia ryb wykonywanych we własnym zakresie metodą chałupniczą (np. przerobione z wideł) lub na zamówienie w warsztatach kowalskich. Na uwagę zasługuje jedyny w zbiorach młot do głuszenia ryb, a także dłubanka wydobyta z Jeziora Bobięcińskiego niedaleko Miastka oraz narzędzia związane z zimowymi połowami pod lodem (odbywającymi się i współcześnie), takie jak: specjalnie skonstruowane siekiery do wyrąbywania przerębli, wyciągarka do sieci na płozach oraz matniowa sieć ciągniona do przeciągania pod lodem. Ponadto zgromadzony jest sprzęt do połowu raków łowionych dawniej w dużych ilościach w miejscowych jeziorach. Są to przede wszystkim bębenki zwane tutaj wiancorkami. W zbiorach znajduje się także jedyny egzemplarz ceramicznej lampy do wabienia raków w postaci dzbanowatego naczynia z okrągłymi otworami na brzuścu, wewnątrz którego palił się ogień.

Pszczelarstwo

Trzon zbiorów pszczelarskich stanowią słomiane koszki w różnych wielkościach i kształtach: od stożkowatych do form sześciennych. Kolekcja obejmuje 30 uli słomianych (koszek) i 5 uli domkowych, a także zbiór specjalistycznych narzędzi, służących do obsługi pszczelich rojów.

Zbieractwo

W kolekcji dotyczącej zbieractwa znajdują się kosze na grzyby i jagody, wykonane z jałowcowych witek i korzeni sosnowych, grzebienie do zbierania jagód oraz różnych konstrukcji noże do wydobywania torfu i formy do ubijania surowca torfowego w kostki.

Łowiectwo

Łowiectwo obejmuje przede wszystkim zbiór kilku kłusowniczych łapic żelaznych na grubego zwierza oraz kilkunastu łapek na myszy, szczury i inne szkodniki gospodarskie. Są to w większości przedmioty własnej konstrukcji, powtarzające uniwersalne, znane z innych terenów słowiańszczyzny schematy, ale z dużym wkładem własnej inwencji, np. w jednej z łapek na szczury, jej twórca zastosował mechanizm sprężynowy, pochodzący z przekonstruowanego bagażnika rowerowego.

DSC_0011

Sala trzecia i czwarta: Rzemiosła wiejskie

Kowalstwo

Zbiór narzędzi kowalskich obejmuje praktycznie pełne wyposażenie kuźni. Posiadamy większość narzędzi, które potrzebne były w pracy kowala. Udało się pozyskać tak bogatą kolekcję dzięki przejęciu w 1992 roku wyposażenia likwidowanej kuźni w Jamnie. Uzupełnieniem zbiorów kowalskich są pojedyncze eksponaty pozyskane w innych wsiach. W zbiorach oprócz narzędzi znajdują się także półfabrykaty kowalskie oraz gotowe wyroby, np. pługi żelazne, zawiasy i okucia do drzwi, samorobne klucze do śrub, podkowy końskie. Na szczególną uwagę zasługują dwa miechy kowalskie (jeden z nich z kompletnym osprzętem) oraz palenisko kowala-amatora posiadające drewnianą konstrukcję. Nie mniej ciekawymi zabytkami są narzędzia kowalsko-weterynaryjne, wśród których wymienić można np. hak do usuwania zębów końskich.

Kołodziejstwo

Obejmuje niewiele narzędzi, m.in. drewniane podstawy kołodziejskie do osadzania kół, półfabrykaty kół i piast, specjalistyczne narzędzia do obróbki drewna, takie jak: wiertła, ośniki ciosły i topory.

Stolarstwo

Zbiór składa się z różnorodnych narzędzi oraz gotowych wyrobów stolarskich jak: zydle, kredensy – tobryty, skrzynie, przedmioty codziennego użytku domowego. Jest to jedna z bogatszych kolekcji w muzeum.

Ciesielstwo

Typowe narzędzia ciesielskie reprezentowane są zaledwie kilkoma piłami trackimi. Kolekcję uzupełniają narzędzia używane wspólnie przez stolarzy, cieśli i bednarzy.

Bednarstwo

Kolekcja składa się przede wszystkim z gotowych wyrobów bednarskich, takich jak: beczki, balie, wiadra, maselnice. Zbiór liczy około 50 naczyń. Z ciekawszych narzędzi wymienić trzeba m.in. specjalistyczny młotek do nabijania metalowych obręczy, cyrkle i rysiki bednarskie oraz strugi do obróbki klepek.

DSC_0015

Sala piąta: Plecionkarstwo i tkactwo

Oprócz użytkowych plecionek wykonywanych przez gospodarzy dla własnych potrzeb gospodarskich, posiadamy współczesne wyroby wykonane przede wszystkim dla celów dekoracyjno-pamiątkarskich przez takich twórców jak: Albert Speiser z Motarzyna, Józef Kropidłowski z Niezabyszewa, Bronisław Pobłocki z Gostomka, Anna Ostrowska z Wdzydz Tucholskich. Zbiór liczy ponad 100 wyrobów: od koszy na grzyby, jagody i ziemniaki, po różne wielkości tzw. kip gospodarskich – płytkich koszy bez pałąka. Kolekcję uzupełniają plecione buty słomiane oraz wyplatane słomą burty do sań.
Jeśli chodzi o tkactwo, to należy ono do zajęć, których obecnie nie wykonuje się na naszym terenie. Udało się jednak zgromadzić większość narzędzi związanych z obróbką lnu i wełny, i odtworzyć w ogólnych zarysach na wystawie stałej cały proces technologiczny, od momentu zrywania lnu z pola, do tkania na krosnach. Jednym ze starszych eksponatów związanych z obróbką włókna lnianego jest szczotka do czesania lnu datowana na II połowę XVII w.

DSC_0018

Sala szósta: Wyposażenie wnętrza domowego

Jest to kolekcja mebli i najróżnorodniejszych przedmiotów codziennego użytku, które zostały wydzielone z kolekcji ludowych rzemiosł jako zbiór obiektów stanowiących najbardziej charakterystyczne elementy wyposażenia wiejskiej chałupy. Są to nie tylko sprzęty wykonywane przez wiejskich stolarzy, czy przez samych gospodarzy dla własnych potrzeb, ale i wyroby fabryczne, miejskie, np. kufry, meble posagowe, wagi, żelazka, magle w żeliwnych obudowach itp. Pozostała część kolekcji to ceramika użytkowa, głównie z okresu międzywojennego: pojemniki na kaszę, mąkę, bańki na oliwę. Posiadamy w zbiorach także kilka ludowych, wykonanych we własnym zakresie zabawek oraz magle skrzyniowe i ręczne.

DSC_0020

Pierwsze piętro – wystawa historyczna

W średniowieczu było to główne piętro zamku, będące siedzibą zarządcy krzyżackiego – prokuratora i jego przybocznego oddziału rycerstwa. Znajdowało się tu pięć komnat. Pierwsza, którą zwiedzamy po zejściu z krętych schodów, to dawny refektarz – jadalnia, następnie komnata urzędnika krzyżackiego, kaplica zakonna oraz dwie ostatnie sale pełniące za czasów krzyżackich funkcję dormitorium, czyli sypialni.

Refektarz

KR4_4165

Wyposażony był skromnie. Posiadał obszerny stół i ławy, szafę lub skrzynię na naczynia, pulpit do czytania Biblii i Reguły Zakonnej oraz lavabo, czyli niewielką umywalnię wnękową, umieszczoną zazwyczaj w pobliżu wejścia. Było to zapewne najprzytulniejsze wnętrze zamkowe. W czasie dnia oświetlane sporych rozmiarów oknami, po zmroku zaś ogniem z kominka oraz świecami i pochodniami. Znajdował się tu największy w zamku kominek. Pomieszczenie ogrzewane było również przez piekarnię znajdującą się pod refektarzem.

Obecnie w refektarzu zobaczyć można XV-wieczny krucyfiks, średniowieczną figurę św. Katarzyny i gotycką skrzynię zdobioną ornamentem fałdowym.

Komnata prokuratora

Twierdza bytowska była siedzibą prokuratora, który podlegał bezpośrednio Wielkiemu Mistrzowi. Komnata służyła prokuratorowi krzyżackiemu jako izba urzędnicza oraz mieszkanie. Wyposażona była w ubikację. Pozostałością po niej są drzwi w narożniku pomieszczenia, prowadzące w przeszłości do wykusza ustępowego. Na zewnętrznej, północnej ścianie zachowały się pozostałości dwóch takich wykuszy. Są to masywne kamienne belki, na których wspierały się ściany tych konstrukcji. Do wykuszy dostać się można było z czterech pomieszczeń głównego piętra: refektarza, komnaty prokuratora oraz dwóch izb dormitorium.

KR4_4008    KR4_4152

Prezentujemy tutaj m.in. średniowieczne elementy uzbrojenia, pochodzące z wykopalisk, kopie broni średniowiecznej, zbroję płytową. Na szczególną uwagę zasługują zabytki związane z miastem: miecz bytowskiego kata z XVI – XVII w. oraz replika gotyckiego tłoka pieczętnego z herbem Bytowa.

Kaplica

O budowie kaplicy na zamku bytowskim informował krzyżacki prokurator Jakub von Reinach w liście z 1399 roku do wielkiego mistrza Konrada von Jungingena. Na ścianach kaplicy znajdowały się barwne polichromie, których relikty dotrwały do II wojny światowej. Na temat jej wyposażenia niestety nie zachowały się żadne wzmianki. Reguła Zakonna nadawała kaplicy wielką rangę. Modlitwy, które się w niej odbywały średnio co trzy godziny, wyznaczały rytm życia braci zakonnych. Aktywny udział w nabożeństwach brali jedynie bracia kapłani, pozostali odmawiali modlitwy.

KR4_4262    KR4_4276

W kaplicy prezentujemy zabytki sztuki sakralnej, malarstwo, rzeźbę oraz paramenty kościelne powstałe na przestrzeni kilku stuleci – od XV do XIX w.

Dormitorium

Komnaty mieszkalne, czyli dormitorium braci zakonnych, stanowiły w średniowieczu trzy wąskie sale o kolebkowych sklepieniach. Ich układ obecnie uległ zatarciu. Pierwsza sala jedynie w przybliżeniu odzwierciedla pierwotny podział. Dwie kolejne, które uległy największej destrukcji podczas najazdu Szwedów, stanowią dziś pojedyncze obszerne wnętrze Sali Portretowej. Każde z pomieszczeń oświetlało duże okno usytuowane w ścianie północnej. Dwa pomieszczenia miały bezpośredni dostęp do toalet umiejscowionych w wykuszu.

Sala Gryfitów

Obecnie sale dawnego dormitorium zajmują wystawy poświęcone Gryfitom. W pierwszej z nich znajduje się kopia Wielkiej Mapy Księstwa Pomorskiego, opracowanej w XVII w. na zlecenie księcia Filipa II, zwanej mapą Lubinusa. Prezentowane są tu również zabytki związane z wprowadzeniem reformacji na Pomorzu. Ekspozycjom zlokalizowanym na I piętrze Domu Zakonnego towarzyszą meble ze zbiorów muzeum, w tym interesujące przykłady meblarstwa gdańskiego i elbląskiego.

KR4_4292

Sala Portretowa

W ostatniej sali na I piętrze znajduje się galeria portretów książąt pomorskich. Autorką wszystkich obrazów, powstałych na początku lat 90. XX w., jest Karolina Szyman-Piórkowska. Kolekcja przedstawia 16 portretów książąt i księżniczek pomorskich, związanych historycznie z bytowskim zamkiem. Począwszy od Eryka II, który w 1454 roku otrzymał zamek od Kazimierza Jagiellończyka, po Bogusława XIV, który w 1637 roku swą bezpotomną śmiercią przerwał panowanie dynastii Gryfitów na Pomorzu.

p-5

W Sali Portretowej od wielu lat odbywają się koncerty kameralne w ramach cyklicznej imprezy zatytułowanej „Muzyka na Zamku”. Muzyki w wykonaniu profesorów i studentów Gdańskiej Akademii Muzycznej posłuchać można w każdy pierwszy wtorek miesiąca w czasie trwania roku akademickiego.

Drugie piętro – sala wystaw czasowych

W średniowieczu mieścił się tu wysoki strych wykorzystywany jako spichlerz. Obecnie to wysokie piętro podzielono na trzy kondygnacje: poddasze, magazyny i salę wystaw czasowych. Jest to największe pomieszczenie ekspozycyjne w muzeum. Corocznie odbywa się tu kilka wystaw czasowych, dotyczących najczęściej sztuki współczesnej i ludowej, jak również tematyczne wystawy historyczne, archeologiczne i etnograficzne. Wykaz wystaw czasowych w zakładce archiwum oraz aktualności.

KR4_4453

Poddasze: Współczesna sztuka ludowa Kaszub

Wystawa prezentuje współczesną rzeźbę w kulturze typu ludowego, malarstwo na płótnie i szkle, hafciarstwo, stroje sceniczne, garncarstwo, zabawkarstwo, instrumenty muzyczne – wszystko to, co wydaje się najbardziej charakterystyczne dla współczesnego oblicza ludowości w sztuce na Kaszubach.

KR4_4456

Współczesna sztuka ludowa, lub sztuka w kulturze typu ludowego, jest ważnym elementem kultury, choć pamiętać należy, że w znacznym stopniu jest obecnie „przezroczysta” kulturowo w środowisku, z którego się wywodzi. Nie można również zapominać o tym, że współcześnie sztuka ta pełni inne funkcje i posiada inne znaczenia niż w tzw. tradycyjnej kulturze ludowej.

Baszta Młyńska

W okresie krzyżackim, przed rozbudową zamku przez Gryfitów, warownia posiadała zabudowane jedynie skrzydło północne. Dziedziniec zamykały obronne mury flankowane basztami. Obecnie formę średniowieczną reprezentuje Baszta Młyńska i połączona z nią kurtyna zachodnia muru obronnego. Basztę Młyńską wzniesiono na planie koła o średnicy 10 metrów. Budowla miała sześć kondygnacji. Najniższe piętro piwniczne było więzieniem. Dwa kolejne pełniły funkcje obronne, a w trzech najwyższych mieszkała zamkowa załoga. Baszta posiadała liczne otwory strzelnicze.

Zamek bytowski, jako jedna z pierwszych krzyżackich twierdz, przystosowany był do obrony przy pomocy broni palnej: ręcznych hakownic i osadzonych w drewnianych łozach bombard. Służyły temu specjalnie uformowane w grubości muru wnęki, zakończone wąskimi otworami strzelniczymi. Nie wykluczało to stosowania tradycyjnej broni i dawnych metod obronnych. Na styku z murem na wysokości pierwszego piętra zachowały się relikty dawnego ganku obronnego w typie machikuły. Posiadał on otwór w podłodze, przez który można było razić atakujących np. kamieniami, gorącą wodą lub smołą. Każda z wież posiadała wyjście na mur obronny, co umożliwiało obejście pełnego obwodu zamku. Ekspozycja poświęcona historii Bytowa znajduje się na najwyższej kondygnacji. Obok makiety średniowiecznego Bytowa zobaczyć tu można ryciny ukazujące zamek, fotografie przedwojennego miasta, a także zabytki pozyskane w trakcie badań archeologicznych prowadzonych na terenie zamkowego dziedzińca.

KR4_4625       KR4_4664

Mur obronny

Mur obronny to kurtyna łącząca Baszty Młyńską i Różaną. Niegdyś takie same mury stanowiły skrzydła południowe i wschodnie, umożliwiając obejście dziecińca wokół (od XVI w. zabudowane przez Gryfitów). Do dziś niezabudowaną częścią muru jest zachodni fragment kurtyny.

KR2_7407    KR2_7398