Od 2018 roku w Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie realizowany jest projekt ekspozycyjny zatytułowany Wystawa świąteczna. To cykl narracji muzealnych, dla których punktem wyjścia jest eksponat związany z religijnością. Może to być dzieło sztuki sakralnej, bądź niebędący wytworem o zamyśle artystycznym przedmiot materialny związany z religijnością czy dewocją.
Przypominamy dziś państwu pierwszą edycję cyklu – wystawę Pasja, której towarzyszyła prezentacja multimedialna ukazująca największe dzieła sztuki malarskiej poświęconej tematyce ukrzyżowania.
W oprawie wystawy mogliśmy przeczytać: „Pierwsza edycja Wystawy Świątecznej poświęcona jest Pasji czyli Męce Chrystusa. Nieprzypadkowo zatem tegoroczną Wystawę Świąteczną udostępniamy w dniach poprzedzających czas Wielkiego Tygodnia, który kończy Wielki Post będący czterdziestodniowym okresem rozpamiętywania ofiary Jezusa Chrystusa.
Pasja to opowieść o męczeńskiej śmierci Jezusa Chrystusa przedstawiona w Nowym Testamencie. Ewangelia w szczegółowy sposób ilustruje ostatnie chwile ziemskiego życia Mesjasza – Syna Bożego zesłanego na ziemię, aby swą śmiercią odkupił ludzkie winy i umożliwił wiernym życie wieczne.
Wydarzenia pasyjne rozpoczyna pojmanie Jezusa w Ogrójcu a kończy śmierć na krzyżu i złożenie do grobu. Pasja poprzedza najważniejsze święto będące podstawą wiary chrześcijan, czyli Wielką Niedzielę – pamiątkę Zmartwychwstania Pańskiego i jest centralną częścią misterium paschalnego.
Ofiara Chrystysa jest rozpamiętywana nie tylko podczas liturgii Wielkiego Tygodnia. Pasyjne są zwłaszcza nabożeństwa Drogi krzyżowej oraz Gorzkich żali znanych jedynie w Polsce czy Nabożeństwa trzech godzin Agonii Chrystusa naszego Zbawiciela, zainicjowane w Peru w XVII wieku a obecnie już niemal zapomniane.
Rozpamiętywaniu Pasji służyły sztuki plastyczne, literatura a nawet muzyka, w łonie której powstał muzyczny kanon pasyjny.
Przedstawienia plastyczne Pasji znane są już z okresu średniowiecza. Rzeźby i obrazy, szczególnie wówczas, ale i długo później były dla niepotrafiących czytać wiernych bardzo ważnym źródłem ewangelizacji oraz co istotniejsze, wspomagały duchowe doznania religijnych praktyk. Przedstawienie Męki Pańskiej pełniło w kościele rolę szczególną. Znajdujemy je powszechnie w postaci miniatur zamieszczanych w księgach liturgicznych. W średniowiecznych kościołach umieszczano je na belce w łuku tęczowym stanowiącym granicę oddzielającą część ołtarzową świątyni (prezbiterium) od nawy stanowiącej przestrzeń przeznaczoną dla wiernych. Liczne, czasem rozbudowane przedstawienia pasyjne umieszczano na ściennych malowidłach wypełniających niemal całe wnętrza dawnych świątyń.
W XV wieku ilustracje Męki Chrystusa zaistniały też na ruchomych skrzydłach szaf ołtarzowych. Zgodnie z tendencją panującą w europejskim malarstwie ołtarzowym, najliczniej reprezentowanym typem retabulum był tryptyk – przeważnie w całości malowany, później także wypełniony przedstawieniami rzeźbiarskimi. Ołtarze takie, zgodnie ze średniowiecznym zwyczajem, zamykane były na czas Wielkiego Postu, zatem przedstawienia pasyjne umieszczone na zewnętrznych powierzchniach jego skrzydeł, niewidoczne w czasie nabożeństw odprawianych w pozostałe dni roku, stanowiły szczególny obiekt rozważań wielkopostnych. Zamieszczone na nich przedstawienia to zazwyczaj: Wjazd Chrystusa do Jerozolimy, Ostatnia Wieczerza, Modlitwa w Ogrójcu, Pocałunek Judasza, Chrystus przed Piłatem, Droga Krzyżowa oraz Obnażenie z szat przed przybiciem do krzyża.
Nie umieszczano tu zwykle głównej sceny pasyjnej, czyli Ukrzyżowania. Zachowały się jednak ołtarze poświęcone Pasji, gdzie w części centralnej znajdujemy wielopostaciową scenę Męki Pańskiej. Zwykle po prawej stronie krzyża umieszczano zgrupowany tłum świętych niewiast i przyjaciół Jezusa. Po lewej stronie natomiast oprawców, którzy czasem zabawiają się grą w kości. Na skrzydłach w czterech kwaterach znajdujemy inne sceny Męki Pańskiej takie jak: Modlitwa w Ogrójcu, Niesienie krzyża, Zdjęcie z krzyża czy Złożenie do grobu. Ten rodzaj ołtarza ze względu na swą tematykę pozostawał otwarty również w okresie Wielkiego Postu.
Oprócz ilustracji wydarzeń z historii Męki Pańskiej do tematyki pasyjnej należą również dewocyjne przedstawienia cierpiącego Jezusa wyrosłe na gruncie średniowiecznej mistyki. Jest nim motyw Chrystusa Frasobliwego. Wywodzi się on z przedstawienia Syna Bożego oczekującego na mękę, pełnego zadumy nad losem człowieka. To temat bardzo silnie obecny w dziełach rzeźbiarskich i rozpowszechniony zwłaszcza w sztuce ludowej, spotykany często w kapliczkach, gdzie przegrywa konkurencję jedynie z przydrożnym krzyżem zwanym znamiennie „Bożą Męką”.
Szczególnym motywem związanym z przedstawieniem Męki Chrystusa jest „Pieta” czyli przedstawienie umęczonego Syna w objęciach Matki. Motyw Piety nie ma źródeł ewangelicznych, związany jest z literaturą dewocyjną. Jest to bardzo emocjonalne przedstawienie związane z Męką Pańską, niezwykle popularne w ikonografii chrześcijańskiej.
W nawiązaniu do wizerunków wydanego na śmierć Jezusa nie sposób pominąć obrazu zwanego Veraicon. To wyjątkowy portret pasyjny powstały według Pisma Świętego w cudowny sposób na chuście Weroniki, która otarła umęczoną twarz Syna Bożego upadającego pod ciężarem krzyża w drodze na Golgotę.
Bliskie temu przedstawieniu jest również „Ecce Homo”, wizerunek Jezusa w cierniowej koronie zawiedzionego przed oblicze Piłata.
Nieodłącznym wystrojem współczesnych świątyń jest Droga Krzyżowa. Jest to plastyczne przedstawienie czternastu scen Męki Pańskiej, zwanych stacjami, ilustrujących wydarzenia, które miały miejsce podczas drogi Jezusa Chrystusa na miejsce skazania go na śmierć. Poszczególne przedstawienia, opatrzone zwykle numerami, rozmieszczone są na bocznych ścianach kościoła. Ich ilość ustalono w XVII wieku, a tradycja wywodzi się z Jerozolimy gdzie ojcowie Franciszkanie oprowadzając pielgrzymów do Grobu Pańskiego zainicjowali nabożeństwo Drogi Krzyżowej, przedstawiając w konkretnych miejscach historię śmierci Chrystusa.
Wystawę i prezentację przygotowano w dziale artystyczno-historycznym Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie. Kolejna edycja projektu poświęcona została obrzędowi chrztu a wystawę można było odwiedzać do końca lutego 2020 roku. W następnej kolejności zaprezentujemy państwu narrację związaną z procesją „Bożego Ciała”, ale na tej wystawie spotkamy się już w murach naszego muzeum. Czego sobie i państwu życzymy.
REALIZACJA: MACIEJ KWAŚKIEWICZ I KATARZYNA JUCHNIEWICZ