Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie w tym roku obchodzi jubileusz 45-lecia istnienia. To odpowiedni czas na refleksję i podsumowanie tego co było. A było tak…
Lata 1970-1980
Pomysł utworzenia muzeum regionalnego w Bytowie z siedzibą w średniowiecznym zamku, pojawił się już 1956 roku. Wyszedł z kręgu działaczy Zrzeszenia Kaszubskiego i poparty został przez miejscowy oddział Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich. Realizacja tej idei nabrała realnego kształtu w roku 1962. Rozpoczęto wówczas pierwsze prace związane z restauracją zamku. Tego roku zainicjował też swe etnograficzne badania terenowe dr Ryszard Kukier. Ich plonem miała być reprezentatywna kolekcja zabytków kultury materialnej oraz monografia „Kaszubi Bytowscy”. W listopadzie odbyło się w Bytowie spotkanie przedstawicieli władz oraz członków Zrzeszenia Kaszubskiego i osób zainteresowanych ideą powstania muzeum. Zebranie otwierał mgr Marian Sikora z Muzeum w Koszalinie. Referat o potrzebie utworzenia muzeum wygłosił Ryszard Kukier. Zebranie zakończono wyłonieniem Społecznego Komitetu Organizacyjnego Muzeum, na którego czela stanął przewodniczący PRN Jan Mazurek a członkami zostali: kierownik wydziału kultury PRN Stanisław Kawecki, prezes ZSL Hubert Kreft oraz Leon Wysiecki, Stanisław Szroeder, Kazimiera Styp-Rekowska i inni.
Muzeum Zachodniokaszubskie w Bytowie powołano z dniem 1 stycznia 1972 roku na jego siedzibę przeznaczając północne skrzydło zamku. Na pierwszego dyrektora muzeum powołano pracownika Muzeum Narodowego w Poznaniu mgr Piotra Cieleckiego. Niemal równocześnie zaczęto tworzyć w Sominach mały skansen budownictwa ludowego podlegający muzeum. W 1973 roku udostępniono do zwiedzania dziewiętnastowieczny chlew a w 1975 roku chatę owczarza z przełomu XVIII i XIX wieku.
Z chwilą powstania muzeum przejęło dwa magazyny zbiorów, zlokalizowane w Szkole Podstawowej w Kłącznie oraz wieży pokościelnej w Bytowie. Początkowo muzeum dysponowało jedynie ostatnim piętrem Baszty Prochowej, które prowizorycznie zaadaptowano na biuro jedynego pracownika i kierownika placówki. W 1974 roku muzeum otrzymało pomieszczenia na poddaszu Domu Wdów z obszerną salą wystawienniczą i pracownią naukową. Do końca dekady w księgach muzealnych zarejestrowano 2538 muzealiów z czego 1723 stanowiły obiekty pozyskane przez komitet organizacyjny muzeum przed powołaniem placówki.
Lata 1980-1990
Lata osiemdziesiąte XX wieku były trudnym okresem dla Muzeum Zachodniokaszubskiego. Pozostawało ono w stadium organizacyjnym a remont zamku bardzo się przedłużał. W 1982 roku odwołano ze stanowiska pierwszego dyrektora placówki Piotra Cieleckiego. Na wiele lat pełniącym obowiązki kierownika muzeum został mianowany Janusz Kopydłowski. W 1983 roku muzeum otrzymało wyremontowaną Basztę Prochową, w której urządzono biura i pracownie konserwacji. Wystawy organizowano na strychu skrzydła wschodniego. W tym okresie muzeum posiadało dwa oddziały terenowe: zagrodę skansenowską w Sominach oraz Muzeum Szkoły Polskiej w Płotowie. W połowie 1983 roku oddano do użytku wyremontowane pomieszczenia Baszty Prochowej, w których uruchomiono pracownię renowacji zabytków, biuro i bibliotekę muzealną oraz pomieszczenia socjalne dla pracowników. Umożliwiło to poddanie licznych zabytków etnograficznych zabiegom zabezpieczającym i konserwatorskim. Zabytki przenoszono stopniowo z magazynów zewnętrznych do siedziby głównej. W 1983 roku przeprowadzono pełną inwentaryzację zborów. Nie wszystkie zgromadzone dotąd zabytki udało się uratować i część muzealiów po ocenie komisji konserwatorskiej została spisana ze stanu. Lata osiemdziesiąte wzmocniły sytuację kadrową muzeum. Zwiększono obsadę z dotychczasowych 3 do 10 osób. Załogę stanowiło 3 pracowników merytorycznych, 3 renowatorów, 4 pracowników administracji i obsługi. Księga Wpływu Muzealiów do końca 1989 roku przekroczyła 3000 wpisów a w inwentarzu bibliotecznym zarejestrowano 1527 woluminów.
Lata 1990-2000
Pod koniec 1991 roku zakończono remont Baszty Młyńskiej i Domu Zakonnego, co umożliwiło zorganizowanie stałej ekspozycji. Inauguracja działalności muzeum w nowej siedzibie miała miejsce 10 kwietnia 1992 roku. Po ponad 20 latach od powstania Muzeum Zachodniokaszubskiego, placówka uzyskała możliwość pełnej realizacji zadań. W 1997 roku utworzono w muzeum dwa działy merytoryczne: etnograficzny, którego kierownictwo objął Tomasz Siemiński oraz artystyczno-historyczny, kierowany przez Piotra Cieleckiego. W roku 1998 muzeum obok wielu wystaw czasowych prezentowanych we własnej placówce, zorganizowało pierwszą wystawę zagraniczną w Słowenii. Była to ekspozycja „Diabły i anioły w pracach twórców ludowych Muchy i Chełmowskiego”. Współorganizatorem było Muzeum Okręgowe w Sieradzu. Rok później zaprezentowano wystawę kaszubskiej sztuki ludowej w litewskim mieście Jurbarkas. Muzeum było tez gospodarzem kilku edycji międzynarodowego festiwalu sztuki preformance pt. „Zamek Wyobraźni”. Pracownicy Działu Etnograficznego podjęli współpracę z katedrami etnologii uniwersytetów w Poznaniu i Łodzi, realizowali własne programy badawcze, których wyniki przedstawiali na konferencjach naukowych. U progu nowego tysiąclecia powołane zostało naukowe pismo muzealne „Nasze Pomorze” – Rocznik Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie.
Do końca 1999 roku zapisanych w Księdze Wpływu Muzealiów było 4514 eksponatów. W latach dziewięćdziesiątych znacznie zwiększyły się zbiory współczesnej sztuki ludowej, które stały się wiodącą kolekcją tego typu na całym Pomorzu. Do najwybitniejszych twórców ludowych którego dzieła licznie reprezentowane są w zbiorach Muzeum należy Józef Chełmowski.
Lata 2000-2017
Ważnym dla bytowskiego muzeum w tym okresie wydarzeniem było utworzenie Oddziału Historii Miasta w przekazanej przez władze miejskie wieży św. Katarzyny, gdzie zaprezentowano eksponaty związane z historią Bytowa i najstarszą świątynią w mieście. Kilka lat później otwarto w siedzibie głównej nową ekspozycję stałą „Współczesna sztuka ludowa Kaszub i Pomorza”. W 2016 roku ukończono prace nad stałą wystawą historyczną na pierwszym piętrze Domu Zakonnego, gdzie nawiązano do krzyżackiej i książęcej przeszłości zamku.
Wśród ekspozycji czasowych zorganizowanych przez Muzeum Zachodniokaszubskie w ostatnich kilkunastu latach przygotowano także wystawy kaszubskiej sztuki ludowej prezentowane za granicą, m.in. w Muzeum Miasta Bergen na Rugii czy w Muzeum Serbołużyckim w Budziszynie. Muzeum Zachodniokaszubskie od wielu lat jest gospodarzem konferencji naukowych organizowanych wspólnie z Zakładem Antropologii Kultury i Badań Kaszubsko-Pomorskich Akademii Pomorskiej w Słupsku i Instytutem Kaszubskim w Gdańsku. Odbywają się tu również Międzynarodowe Spotkania Interdyscyplinarne „Motywy Przez Wieki” oraz Jesienne Warsztaty Antropologiczne, których współorganizatorem jest Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego.
Szereg projektów związanych z powiększaniem kolekcji muzealnej, działalnością wystawienniczą, edukacyjną, wydawniczą czy konserwatorską zrealizowano dzięki dotacjom uzyskanym z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Przeprowadzono m.in. konserwację niezwykle cennego obrazu Józefa Chełmowskiego „Panorama Apokalipsy”, w latach 2007-2008 znacznie powiększono kolekcję prac twórców ludowych. Przeprowadzono też badania terenowe pt. „Estetyzacja codzienności na południowo-zachodnich Kaszubach”. W roku 2011 w ramach programu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, z finansowym wsparciem Urzędu Miejskiego i Starostwa Powiatowego w Bytowie oraz Urzędu Marszałkowskiego w Gdańsku zrealizowano projekt „Cassubia Cantat” – festiwal odbywający się rokrocznie do dnia dzisiejszego.
W lipcu 2014 roku dyrektorem Muzeum Zachodniokaszubskiego został dr Tomasz Siemiński, dotychczasowy kierownik Działu Etnograficznego. Zakończono realizację finansowanego z funduszy europejskich projektu „Adaptacja budynku poinwentarskiego na funkcję muzealna i edukacyjną w Płotowie, gm. Bytów.” W 2015 roku zmodernizowane Muzeum Szkoły Polskiej połączono z budynkiem poinwentarskim w dawnym gospodarstwie Styp-Rekowskich. Powstał w ten sposób terenowy oddział o nazwie: Muzeum Szkoły Polskiej i Zagroda Styp-Rekowskich w Płotowie. Z kolei działający od 2005 roku Oddział Historii Miasta nosi obecnie nazwę Gotycka Wieża św. Katarzyny. Reorganizacja oddziałów umożliwiła rozwinięcie i uatrakcyjnienie działalności wystawienniczej, popularyzatorskiej i edukacyjnej.
Zbiory Muzeum Zachodniokaszubskiego w Bytowie wzbogacane są sukcesywnie drogą darów i zakupów. Od 1973 roku, gdy w Księdze Wpływu Muzealiów zarejestrowanych było 1805 obiektów, do dziś ich liczba wzrosła do ponad 6000. Do cenniejszych nabytków ostatnich lat należą zabytki datowane na XV-XVI wiek, prezentowane na stałej ekspozycji historycznej.