Konferencja: Motywy Przez Wieki

II Międzynarodowe Spotkania Interdyscyplinarne ‘Motywy Przez Wieki’: „Kończyny, kości i ekshumacje w dawnych kulturach”
II International Interdiscyplinary Meetings ‚Motifs Through the Ages’: „Bones, Limbs and Exhumations in Past Societies”

Książka Abstraktów
Abstract Book
Kończyny, kości i ekshumacje w dawnych kulturach
Bones, limbs and exhumations in past societies

II Międzynarodowe Spotkania Interdyscyplinarne

Międzynarodowe Spotkania Interdyscyplinarne „Motywy Przez Wieki”.

Motyw głowy w perspektywie porównawczej.

Plakat_Bytow_4_Final

Bytów 13 – 14 kwietnia 2012 r.

W ostatnich latach w archeologii europejskiej coraz większą uwagę zaczęto poświęcać problematyce  ciała i cielesności. Prowadzenie w tym zakresie studiów interdyscyplinarnych, gdzie w otwartym dialogu spotykają się przedstawiciele rozmaitych gałęzi humanistyki oraz nauk przyrodniczych, pozwala na dostrzeżenie i docenienie takich aspektów minionych epok, które jeszcze kilka lat temu pozostawały na marginesie naukowych rozważań.

Dynamicznie rozwijający się nurt archeologii ciała znajduje także coraz więcej zwolenników w Polsce. Widząc te rosnące zainteresowania i związane z nimi potrzeby w dniach 13 i 14 kwietnia 2012 roku, w murach zamku krzyżackiego – głównej siedziby Muzeum Zachodnio – Kaszubskiego w Bytowie – odbyły się Międzynarodowe Spotkania Interdyscyplinarne „Motywy przez wieki”. Motyw głowy w perspektywie porównawczej. Ich tematyka została zogniskowana wokół symboliki i znaczenia, w różnych systemach religijnych poszczególnych epok, elementu ciała ludzkiego jakim jest głowa.

Nad tytułowym zagadnieniem dyskutowali badacze z Czech, Szkocji, Szwecji i Polski (Bytów, Jarosław, Łódź, Poznań, Rzeszów, Toruń, Wrocław).

Obrady podzielone zostały na cztery zasadnicze sesje problemowe, które dotyczyły postrzegania głowy w okresach pradziejowych, w Skandynawii okresu Vendel i epoki wikingów, na terenie wczesnośredniowiecznych Prus i na Słowiańszczyźnie jak również przeżytków omawianych wierzeń zanotowanych we współczesnym folklorze wschodniosłowiańskim. Dyskutowano również nad znaczeniem tej części ciała w okresie późnośredniowieczno – wczesnonowożytnym.

Spotkanie rozpoczęło się referatem wprowadzającym (Prof. dr hab. Leszek P. Słupecki), którego celem był zarys  tematyki i problematyki jakim sesja została poświęcona. Następnie uwaga uczestników skierowana została w kierunku kultur pradziejowych. Pierwsze z referowanych wystąpień dotyczyło roli jaką czaszki ludzkie odgrywały w pradziejowych obrzędach pogrzebowych (Prof. dr hab. Jacek Woźny), a konkretnie jednego aspektu jakim było barwienie tego rodzaju pozostałości osteologicznych ochrą. Zwyczaj ten notuje się już dla najstarszych społeczności ludzkich żyjących w okresie paleolitu, które sproszkowanym minerałem pokrywały całe ciała swoich zmarłych. W środkowej epoce kamienia zwyczaj ten został ograniczony przede wszystkim do głowy, by w tej formie dotrwać do neolitu. Jednym z celów referatu było znalezienie odpowiedzi na pytanie jakie zmiany religijne dokonały się na przełomie neolitu i epoki brązu i z jakimi aspektami działalności ludzkiej i wierzeń należy je łączyć.

Następnym zagadnieniem poruszonym w trakcie obrad była rola motywu obciętej głowy w sztuce i literaturze celtyckiej (dr Wojciech Bedyński). Proceder obcinania głów ludzkich przez Celtów jest relatywnie dobrze poświadczony przez źródła pisane, archeologiczne i ikonograficzne. W tych ostatnich głowa przedstawiana bywała ze znacznie większą dbałością o detale a niżeli w przypadku ukazywania innych części ludzkiego ciała. Celem wystąpienia było omówienie zarówno wątków o charakterze indoeuropejskim jak i rodzimych elementów, których odzwierciedlenie odnaleźć można w artystycznej formie działalności przedstawicieli kultury celtyckiej.

Specyficzny, w optyce postrzegania symbolicznego, sposób traktowania głów ludzkich i zwierzęcych charakteryzował również inne ludy europejskiego barbaricum. Omówienie tego zagadnienia to cel jaki postawił sobie autor kolejnego referatu (mgr Łukasz Ciesielski). Uwaga prelegenta skupiła się w głównej mierze na ludach interioru germańskiego i celtyckiego. W dyskusji nad motywem głowy wśród społeczności celtyckich i germańskich sięgnięto do różnorodnych źródeł pisanych jak i archeologicznych. Podczas analizy materiału archeologicznego, także pochodzącego z terenów obecnej Polski, szczególnie podkreślono związek głowy z naczyniami.

Kolejny blok tematyczny skoncentrowany został na ziemiach skandynawskich w okresie Vendel i epoce wikingów. Rozważania otworzył referat poświęcony skandynawskiej ornamentyce zwierzęcej  (mgr Michael Neiß). Głowa ludzka, głównie męska, często występowała tutaj w jednym kontekście z wyobrażeniami zwierząt. Nie zawsze jednak czytelna jest granica między twarzą a maską. Treść wystąpienia skupiła się przede wszystkim na próbie wyjaśnienia genezy tego zjawiska w oparciu o wyobrażenia figuralne zawarte na srebrnych broszach.

Funkcja ludzkiej głowy w mitach nordyckich w kontekście rozważań opartych o dorobek fenomenologii religii, semiotyki, psychoanalizy i psychologii to zagadnienia, które zostały poruszony w wystąpieniu (mgr Jan Kozák) poprzedzającym rozważania na temat pochówków tzw. dewiantów – osób posądzanych o koneksje ze sferą transcendentną, których śmierć, następująca w nietypowych okolicznościach, wzbudzała lęk pozostałych członków społeczności (mgr Leszek Gardeła). Celem wystąpienia była analiza wszelkiego rodzaju praktyk czytelnych w źródłach, których ideą było zabezpieczenia żywych przed niepożądanym wpływem zmarłych, gdzie głowa – w tym jej obwiązywanie lub ucinanie, odgrywała główną rolę w działaniach natury obrzędowej.

Trzecia sesja poświęcona została zwyczajom obrzędowo – symbolicznym ludów Europy środkowo – wschodniej w okresie wczesnego średniowiecza i ich reminiscencji w folklorze wschodniosłowiańskim. Jako pierwsze analizie poddane zostały zwyczaje Prusów (mgr Sławomir Wadyl). Najczęściej przywoływanym źródłem wykorzystywanym w badaniu tego zwyczaju omawianego ludu są zapiski dotyczące męczeńskiej śmierci św. św. Wojciecha i Brunona. Wykorzystując wszelkie dostępne źródła pisane i archeologiczne dostępne dla rozważanego zagadnienia podjęta została próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy przypisywane w literaturze przedmiotu relatywnie duże znaczenie głowy ludzkiej w wierzeniach Prusów rzeczywiście jest zasadne, a jeśli tak jakie treści niosła ta część ciała w symbolicznym postrzeganiu rzeczywistości przez Prusów, czy szerzej Bałtów.

Kolejne rozważania skierowane zostały na tereny wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny Zachodniej. Jej północna część stała się tematem referatu poświęconego znaczeniu głowy ludzkiej w symbolice, wierzeniach i obrzędowości religijnej Pomorzan przy szerokim wykorzystaniu materiału komparatystycznego dotyczącego przede wszystkim północnego Połabia (mgr Kamil Kajkowski). Analizie poddane zostały źródła archeologiczne rejestrowane na obiektach interpretowanych w literaturze jako miejsca kultu i na cmentarzyskach. Ich konfrontacja z informacjami zawartymi w źródłach pisanych, podpartych w niewielkim zakresie materiałem etnograficznym, pozwoliła na wysunięcie szeregu tez, które dały podstawę do hipotetycznej rekonstrukcji znaczenia głowy ludzkiej w obrzędowości Pomorzan doby wczesnego średniowiecza.

Analogicznym, pod względem chronologii i geografii, zagadnieniom poświęcone zostały uwagi zawarte w kolejnym wystąpieniu. Na podstawie nekropolicznych źródeł archeologicznych próbowano znaleźć odpowiedź na pytanie czy, a jeśli tak to w jaki sposób, głowa ludzka mogła odgrywać rolę w manifestowaniu indywidualnej i zbiorowej tożsamości społeczności Pomorzan (głównie zamieszkujących wschodnią część omawianego obszaru) we wczesnym średniowieczu (dr Jerzy Sikora). Obiektem zainteresowania tych rozważań były również przemiany i modyfikacje jakie zachodziły w obrzędowości pogrzebowej w przedziale chronologicznym od 2. połowy X po schyłek XIII wieku, w kontekście komunikowania tożsamości zmarłego poprzez ubiór, ozdoby związane z głową i fryzurę. Podjęta została próba udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy i na ile wpływ na takie modyfikacje mogły mieć wydarzenia polityczne, przemiany społeczne i kulturowe oraz kontakty interregionalne populacji pomorskich.

Czy rejestrowane we wschodniosłowiańskim folklorze zwyczaje związane z głową ludzką i zwierzęcą było (i w jakim zakresie) reminiscencją wierzeń przedchrześcijańskich? Jakie znaczenia miała odcięta głowa ludzka jako atrybut boga wiosennej wegetacji Jaryły? Jaka rolę spełniały czaszki zwierzęce zawieszane u powały chat? Jak powiązane były zwyczaje i wierzenia związane z motywem głowy w folklorze wschodniosłowiańskim? To pytania na jakie próbowano znaleźć odpowiedź w trakcie wystąpienia zamykającego trzeci blok tematyczny obrad (mgr Izabella Wenska).

Kolejna, ostatnia część spotkania dotyczyła czasów późnego średniowiecza i okresu wczesnonowożytnego. Pierwszy z wygłoszonych referatów dotyczył znaczenia głowy w sądownictwie tych okresów dziejowych (mgr Paweł Duma). W oparciu o znaleziska archeologiczne pochodzące z dawnych miejsc straceń postawiona została teza, iż dekapitacja dokonywana jako forma kary, nie powinna być traktowana wyłącznie w kategoriach działań związanych z wymiarem sprawiedliwości. Wiązała się bowiem z rozbudowaną sferą wierzeń, których genezy można próbować doszukiwać się w okresach wcześniejszych. Jakie były owe korelacje i w jaki sposób manifestowały się w omawianych okresach, to pytania na które próbowano znaleźć odpowiedź analizując dostępne źródła.

Ostatnim wystąpieniem był referat poświęcony postrzeganiu głowy i ciała ludzkiego w kulturach typu tradycyjnego (mgr Paweł Szczepanik). Na podstawie osiągnięć antropologii kultury, językoznawstwa, religioznawstwa i archeologii starano się znaleźć odpowiedzi na pytania czy głowa w kulturach pradziejowych i kulturach typu tradycyjnego powinna być postrzegana jako element wyłącznie biologiczny czy też, i w jakim sensie, kulturowy; czy – jako siedzibę ducha, uczuć, emocji –  stawiano ją w opozycji do innych elementów ciała i czy tego typu podziały stosowane współcześnie mogą zostać wykorzystane w badaniach odległej przeszłości?

W zamierzeniu organizatorów sesji, każdy blok tematyczny miała wieńczyć dyskusja nad referowanymi tezami i propozycjami interpretacyjnymi. W rezultacie jednak, każde z wystąpień wywoływało ożywioną wymianę zdań i komentarzy. Jest to najlepszy dowód na to, iż podobne spotkania, dotykające tak niezwykłych i fascynujących zagadnień powinny być organizowane częściej. Taki cel stawiają sobie organizatorzy bytowskiej sesji, chcąc stworzyć cykl międzynarodowych i interdyscyplinarnych spotkań „Motywy przez wieki”.

Kamil Kajkowski & Leszek Gardeła

Możliwość komentowania została wyłączona.